Πένθος: Η ζωή συνεχίζεται, αλλά εκείνη λείπει

Από Μάγια Τσαμαδιά

Η ζωή προχωράει κανονικά. Ξεχνιέσαι. Και ξαφνικά, εκεί που πλένεις τα πιάτα, θυμάσαι ότι η μαμά σου δεν είναι πια ένα τηλέφωνο μακριά. Κι εκείνη η στιγμή, όσος καιρός κι αν έχει περάσει, είναι το ίδιο κατακλυσμική όσο την πρώτη μέρα.

Σαν σήμερα κλείνει ένας χρόνος από τότε που η μαμά μου έφυγε από καρκίνο. Κι αν κάτι έχω μάθει, είναι πως το πένθος δεν τελειώνει. Δεν υπάρχει ημερομηνία λήξης· απλώς μαθαίνεις να ζεις με την απουσία.

Για πολύ καιρό νόμιζα ότι το πένθος έχει στάδια — άρνηση, θυμό, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή — όπως τα παρουσίασε η Elisabeth Kübler-Ross στο βιβλίο On Death and Dying. Το μοντέλο αυτό βοήθησε πολλούς να βάλουν “τάξη” στο χάος της απώλειας. Στην πράξη, όμως, η ζωή δεν είναι τόσο τακτοποιημένη. Δεν ξυπνάς μια μέρα και λες «εντάξει, τώρα πέρασα στο στάδιο της αποδοχής». Η έρευνα των Maciejewski και συνεργατών (2007) το επιβεβαιώνει: οι δείκτες πένθους δεν ακολουθούν γραμμική πορεία. Στους πρώτους μήνες κυριαρχούν η δυσπιστία, ο θυμός και η θλίψη, όμως αυτά τα συναισθήματα δεν εξαφανίζονται· μπορεί να επανεμφανιστούν μετά από καιρό. Ιδίως γύρω στην επέτειο του θανάτου, εμφανίζεται το λεγόμενο “φαινόμενο επετείου” — ένα δεύτερο κύμα πένθους, ίσως γιατί εξασθενεί η κοινωνική στήριξη ή γιατί ο χρόνος φέρνει μια νέα συνειδητοποίηση του κενού.

Ένα χρόνο μετά, νιώθω αυτό το δεύτερο κύμα. Δεν είναι τόσο οξύ όσο στην αρχή, αλλά είναι βαθύ. Δεν με “ρίχνει” όπως τότε, μα είναι εκεί — ήσυχο, σταθερό, σαν μια σκιά που δεν φεύγει. Κι έτσι καταλαβαίνω ότι δεν είναι ο χρόνος που θεραπεύει το πένθος, αλλά ο τρόπος που το νοηματοδοτούμε. Το λεγόμενο “sense-making” — η ικανότητα να βρίσκεις νόημα μέσα στο χάος — φαίνεται να προβλέπει καλύτερα τη συναισθηματική ανθεκτικότητα απ’ ό,τι η ίδια η χρονική απόσταση από το γεγονός (Holland & Neimeyer, 2010). Δεν σημαίνει ότι σταματάς να πονάς· σημαίνει ότι ο πόνος αποκτά μια θέση μέσα σου. Γίνεται μέρος της ιστορίας σου.

Η ψυχανάλυση είχε θίξει το πένθος ήδη από τον Freud (1917), που το περιέγραψε ως τη διαδικασία “λύσης των ψυχολογικών δεσμών” με το αγαπημένο πρόσωπο. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτή η λύση δεν είναι αποκοπή· είναι μετασχηματισμός. Το πένθος, όπως λέει ο Oltjenbruns (2001), δεν εξαφανίζεται, αλλά ενσωματώνεται. Ζει μέσα μας με νέες μορφές: ένα τραγούδι, μια συνήθεια, μια φράση που ακούμε και ξαφνικά κάνει το στήθος να σφίγγεται.

Όταν χάνεις γονιό σε νεαρή ηλικία, η απώλεια αγγίζει και την ίδια σου την ταυτότητα. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι νέοι ενήλικες βιώνουν συχνά απομόνωση, ενοχή και δυσκολία επικοινωνίας (Balk, 2011). Οι γυναίκες, ειδικά, φαίνεται να αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη δυσκολία στην αποδοχή και πιο έντονη θλίψη (Hayslip et al., 2015). Σε έρευνα των Appel και συνεργατών (2016), φάνηκε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό που λαμβάνει αντικαταθλιπτική αγωγή ύστερα από το θάνατο ενός γονέα, είναι γυναίκες.Πολλοί από εμάς δυσκολευόμαστε να μιλήσουμε, φοβούμενοι ότι οι άλλοι δεν θα καταλάβουν ή ότι θα λυπηθούν ξανά μαζί μας. Αυτή η σιωπή είναι μια δεύτερη απώλεια: χάνεις τη δυνατότητα να μοιραστείς αυτό που σε καίει.

Κι όμως, μέσα από αυτή τη σιωπή μπορεί να γεννηθεί δύναμη. Γιατί το πένθος δεν είναι μόνο σκοτάδι — είναι και μια αργή μεταμόρφωση. Όπως έδειξαν οι Holland και Neimeyer (2010), η νοηματοδότηση και η προσωπική ωρίμανση μπορούν να μετατρέψουν την απώλεια σε πηγή ανθεκτικότητας. Μαθαίνεις να βλέπεις τον κόσμο αλλιώς, να εκτιμάς το παρόν με πιο ήσυχη ευγνωμοσύνη.

Το πένθος ίσως να μετατρέπεται τελικά σε μια ‘αόρατη συνοδεία’· δεν σε εγκαταλείπει, αλλά σε μαθαίνει.

Η θλίψη, τελικά, δεν είναι μια κατάσταση, αλλά μια διαδικασία. Οι περισσότεροι άνθρωποι ανακάμπτουν μέσα στον πρώτο χρόνο, αλλά κάποιοι βιώνουν μια πιο παρατεταμένη, περίπλοκη μορφή πένθους (Schoo et al., 2025). Και αυτό δεν σημαίνει αδυναμία, αλλά ότι η σχέση που χάθηκε ήταν βαθιά, ζωντανή, μοναδική.

Ένα χρόνο μετά, δεν πονάω λιγότερο. Απλώς έχω μάθει να ζω με αυτόν τον πόνο. Να τον αναγνωρίζω χωρίς να τον φοβάμαι. Υπάρχουν μέρες που η ανάμνηση με ισοπεδώνει — όπως εκείνο το τηλεφώνημα της θείας μου που μου είπε “Η μανούλα έφυγε.” — και άλλες μέρες που η ανάμνησή της με γεμίζει φως.

Η απώλεια ενός ανθρώπου που αγαπάς δεν τελειώνει όταν φεύγει. Συνεχίζεται κάθε φορά που ανησυχείς υπερβολικά για κάποιον άλλον, κάθε φορά που ο φόβος επιστρέφει. Είναι μια μόνιμη υπενθύμιση της ευαλωτότητας — αλλά και της αγάπης.

Το πένθος δεν είναι κάτι που ξεπερνάμε· είναι κάτι που κουβαλάμε.

Και μέσα απ’ αυτό, μαθαίνουμε ξανά τι σημαίνει να είμαστε ζωντανοί.

Εις Μνήμην της Κατερίνας Μούντριχα

1976 - 2024

Σε αγαπώ, μανούλα.

Βιβλιογραφία:

 Appel, C. W., Johansen, C., Christensen, J., Frederiksen, K., Hjalgrim, H., Dalton, S. O. & Bidstrup, P. E. (2016). Risk of use of antidepressants among children and young adults exposed to the death of a parent. Epidemiology, 27(4), 578 — 585.

 Balk, D. E. (2011). Helping the bereaved college student. Springer Publishing Company.

 Hayslip, B., Pruett, J. H., & Caballero, D. M. (2015). The “How” and “When” of Parental Loss in Adulthood: Effects on Grief and Adjustment: Effects on Grief and Adjustment. OMEGA - Journal of Death and Dying, 71(1), 3 — 18. https://doi.org/10.1177/0030222814568274

 Holland, J. M., & Neimeyer, R. A. (2010). An examination of stage theory of grief among individuals bereaved by natural and violent causes: A meaning-oriented contribution. OMEGA-Journal of death and dying, 61(2), 103 —120. https://doi.org/10.2190/OM.61.2.b

 Kübler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York: Macmillan.

 Maciejewski, P. K., Zhang, B., Block, S. D., & Prigerson, H. G. (2007). An empirical examination of the stage theory of grief. Journal of the American Medical Association, 297(7), 716—723. https://doi:10.1001/jama.297.7.716

 Oltjenbruns, K. A. (2001). Developmental context of childhood: Grief and regrief phenomena. In M. S. Stroebe, R. O. Hansson, W. Stroebe, & H. Schut (Eds.), Handbook of bereavement research: Consequences, coping, and care, 169 –197. https://doi.org/10.1037/10436-007

 Schoo, C., Azhar, Y., Mughal, S., & Rout, P. (2025). Grief and prolonged grief disorder. In StatPearls. StatPearls Publishing. PMID: 29939609

Εικόνα: https://www.freepik.com/free-photo/beautiful-closeup-shot-flower-with-red-petals-green-leaves_7810446.htm#fromView=keyword&page=1&p