Η Κυρία Φρόυντ, το παιχνίδι και το ταξίδι μέσα στο Εγώ
Από Ηλιάνα Ηλιάδου
Δεν θα μπω σε βαριές θεωρίες αμέσως, ας ξεκινήσουμε με μια εικόνα. Φαντάσου ένα παιδί που παίζει στην αυλή. Δεν παίζει απλώς για να περάσει η ώρα, μέσα από το παιχνίδι το παιδί αναπαριστά, επεξεργάζεται, δοκιμάζει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του. Η Άννα Φρόυντ είδε το παιχνίδι (και όχι μόνο αυτό) ως παράθυρο στην ψυχή του παιδιού. Η Άννα Φρόυντ είναι αν και κόρη του Σίγκμουντ Φρόυντ αλλά μην την αντιμετωπίζεις απλώς ως «την κόρη του». Έχει τη δική της φωνή και τις δικές της καινοτομίες στην ψυχοδυναμική σκέψη. Ειδικεύτηκε κυρίως στην ψυχανάλυση των παιδιών, στην ανάπτυξη του Εγώ και στους μηχανισμούς άμυνας και το έκανε με τρόπο που σέβεται τα παιδιά και τον κόσμο τους.
Το Εγώ ως πρωταγωνιστής — και οι μηχανισμοί άμυνας
Ένα από τα πιο γνωστά έργα της είναι «Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας», όπου γράφει πώς το Εγώ δεν είναι παθητικό, ούτε απλώς μεσολαβητής ανάμεσα σε Σύστημα, Υπερεγώ ή άλλες δυνάμεις. Το Εγώ παρεμβαίνει, προσαρμόζεται, προστατεύει — χρησιμοποιώντας μηχανισμούς άμυνας — για να μειώσει το άγχος και τις συγκρούσεις που προκύπτουν εσωτερικά ή από το εξωτερικό περιβάλλον. Τι είναι αυτοί οι μηχανισμοί άμυνας; Είναι τρόποι με τους οποίους το Εγώ «καμουφλάρει» ή «μεταχειρίζεται» τις πιέσεις ώστε να διαστρεβλώσει ή να μετασχηματίσει μια σκέψη, συναίσθημα ή πραγματικότητα ώστε να μην προκαλεί άμεσο πόνο, να “κατεβάσει” κάποιες ιδέες στο ασυνείδητο ή/και να υιοθετήσει συμπεριφορές που απομακρύνουν την απειλή (με πιο υγιείς ή μη υγιείς τρόπους).
Η Άννα Φρόυντ υποστήριξε ότι οι μηχανισμοί αυτοί δεν είναι πάντα κακοί — σε μικρή ή μετρημένη χρήση, μπορούν να λειτουργούν προστατευτικά. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν γίνονται η μόνη στρατηγική για να «αντεπεξέλθεις» σε κάθε δυσκολία. Επίσης, εισήγαγε και κάποιους μηχανισμούς που δεν είχε αναπτύξει προηγουμένως η ψυχαναλυτική παράδοση, όπως:
● Ταύτιση με τον επιτιθέμενο: όταν κάποιος υιοθετεί χαρακτηριστικά του ατόμου που τον πληγώνει ή τον απειλεί, ως ένας τρόπος άμυνας,
● Αλτρουιστική παράδοση: όταν θυσιάζεις πράγματα του εαυτού σου υπέρ των άλλων, ως τρόπος να αποφύγεις εσωτερικές συγκρούσεις.
Παιδί, περιβάλλον και θεραπεία
Η Άννα Φρόυντ πίστευε ότι για να καταλάβεις τη ψυχή του παιδιού, πρέπει να λάβεις υπόψη όχι μόνο το παιδί, αλλά και το περιβάλλον του: γονείς, σχολείο, συνθήκες ζωής. Δεν μπορείς να πας μόνο «μέσα στην ψυχή» χωρίς να ρωτήσεις για το πώς το παιδί βλέπει τον κόσμο του; Ποιες είναι οι σχέσεις του με τους γονείς; Ποιες πιέσεις βιώνει από το περιβάλλον; Στην κλινική της, στην Hampstead Clinic (Λονδίνο), έκανε παρατηρήσεις παιδιών, συνεργαζόταν με γονείς και έθεσε την ιδέα ότι η θεραπεία παιδιών πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες και το αναπτυξιακό τους στάδιο. Για παράδειγμα, το παιχνίδι, κατά την Άννα Φρόυντ, δεν είναι απλώς ψυχαγωγία. Είναι εργαλείο επικοινωνίας, έκφρασης και κατανόησης. Ένα παιδί μπορεί να “μιλήσει” με παιχνίδι όταν οι λέξεις δεν του φτάνουν.
Η στάση της θεραπείας — όχι τόσο “εγώ ξέρω καλύτερα”
Αν περίμενες μια ψυχαναλυτική προσέγγιση όπου ο θεραπευτής είναι σε ύψος και ο ασθενής απλώς ακούει, θα απογοητευτείς. Η Άννα Φρόυντ δεν ήταν εξουσιαστής στην κατεύθυνση της προσωπικότητας του άλλου. Αντίθετα προσπαθούσε να καταλάβει τις εσωτερικές διεργασίες, να λειτουργεί με ευαισθησία, αναγνώριζε ότι το παιδί (ή ο θεραπευόμενος) έχει δική του οπτική, δικές του αντιστάσεις και δική του φωνή και συνέβαλε ώστε το θεραπευτικό περιβάλλον να γίνει ένας ασφαλής χώρος όπου κάποιος μπορεί να εκφραστεί — όχι με το τέλειο, αλλά με το αληθινό
Μπορεί να αναρωτιέσαι: «Σε μια εποχή που ακούγονται καινοτόμες θεραπευτικές τάσεις, τι σημασία έχει η Άννα Φρόυντ;» Η απάντηση είναι απλή, έχει σημασία και μάλιστα μεγάλη. Δίνει έμφαση στην προσαρμογή: ότι δεν υπάρχει μια θεραπεία που ταιριάζει για όλους, ειδικά στα παιδιά. Σου δείχνει ότι η ψυχοθεραπεία δεν είναι μόνο θεωρία, είναι παρατήρηση, ευαισθησία, συνεργασία. Θέτει στο επίκεντρο το Εγώ ως κρίσιμο παράγοντα, όχι ως παθητικό όργανο, αλλά ως ενεργό υποκείμενο που προσπαθεί να επιβιώσει, να ισορροπήσει και να μεγαλώσει.
Λίγα από τα πολλά που μπορούν να ειπωθούν για την Anna Freud που ως μια μικρή κυρία που σέβεται τον εαυτό της, κι αγαπά το παιχνίδι, το αγγλικό τσαι και φυσικά, τα παιδιά…
Πηγές
Freud, A. (1936/1993). The ego and the mechanisms of defence (C. Baines, Trans.). Karnac Books.
Freud Museum London. (n.d.). Anna Freud and child psychoanalysis. Freud Museum. Retrieved from https://www.freud.org.uk/schools/resources/anna-freud-life-and-work/child-psychoanalysis/
Journal of Psychoanalysis. (n.d.). Anna and her father. Journal of Psychoanalysis. Retrieved from https://www.journal-psychoanalysis.eu/articles/anna-and-her-father/
Kelland, M. (n.d.). Anna Freud and ego psychology. In Personality theory in a cultural context. LibreTexts. Retrieved from https://socialsci.libretexts.org/Bookshelves/Psychology/Culture_and_Community/Personality_Theory_in_a_Cultural_Context_%28Kelland%29/05%3A_Neo-Freudian_Perspectives_on_Personality/5.02%3A_Anna_Freud_and_Ego_Psychology
Simply Psychology. (2023). Anna Freud: Theory & contributions to psychology. Simply Psychology. Retrieved from https://www.simplypsychology.org/anna-freud.html
Simply Psychology. (2023). Defense mechanisms in psychology explained. Simply Psychology. Retrieved from https://www.simplypsychology.org/defense-mechanisms.html
StatPearls. (2022). Defense mechanisms. In StatPearls. National Center for Biotechnology Information. Retrieved from https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559106/
Wikipedia. (2023). Defence mechanism. In Wikipedia. Retrieved from https://en.wikipedia.org/wiki/Defence_mechanism
Library of Congress. (n.d.). Anna Freud papers. Manuscript Division. Retrieved from https://hdl.loc.gov/loc.mss/eadmss.ms009087.3